S. D. N. SIXTO V. PONT- OPT- MAX- Hieronymus Francinns seriim humiUimus perpetuam dicit selkitatem. V M diuino munere atque consiliiiln fa6lum sit > Pater Beacissime y vt ad sacrosan6fcam Petri sedem tam op- port3^^esn|l^e4u^is feue&us j ea s jtitifcis nedum j^^u^nte^^ic^tida, ve- rumetiam sarpius ma^imeq>ti3q3i^  magna tM nomi- nis laude & gloria stattiisti: qu^que non soiiim vtilia atque decora Alm«e Vrbi plurimum Ji*£runt, imo vero magna omniuni zdmitteidtid, & animorum propensione in praesentia visuntur, ac postera lauda- bit, & suspiriet setas. Nam vtprimum tibi clauus, & gubernaqilum Orbis a Deo Opt. Max. traditum est, teque ad sacri Apostolatus apicemassiimpsit, cogitare coeperas quanam ratione hydram grassato- rum lernamque malorum omnium abVrbe, acil- lius toto p£ne agro tollere, totque sicarios, & exu- les facinorum scelerumque ministros, cunda casdi- bus & rapinis commiscentes,ac foedantes delere pos- ses f quod cam feliciter tibi euenit, vt diuinitus po- ¥ z tius. tius; quam hum^no vllo confilio3 aut viribus idpne^ stitum eile videretur: Namtotsicarioram ,ae scele- storum hominum , qui vias agri Romani^ ac Vrbem ipsam grassabanmr, & infestarh reddebant, fuisti penitus deletor & vindex. Suscitauit enim Deus in te nobis Samsonem ajterum, qui (populo suo seqj ipso incolume)Philistinorum turbam ftinditus euer- tit. Horridam deinde miserandamque famem,quae magno totius ciuitatis detrimento impendebat, non -minus prouide > quam benigne ab buili tuo penitus propulsasti, maxima vndique in horreis publicis ad idftiimenticopiacomparata, ne scilicet pauperes, &inopesciues, &incolae Romana? Vrbis, egestate pressi fame periclitarentur,ac vti loseph ab ^gypto, iic ab Vrbe cariorem annonae copiam expulisti. ^Erarium inde,qu6d iam-fere exhaustum inueneras, summo studio ac prouidentia curasti, vt ad omnem calamitatem, actemporum iniuriam repellendam instrudtum, ac paratum haberes, cum paulo minus triennio rricies centena millia nummum aureoruiu inuexeris; Accessit huc exornandae, atque expolien- labore, &artisicio amoueii,alioq; transferri; ac superimposito yiuifics Crucis signo, summo Deo dedicari; tum ingentia ^dificia amplis- simarumque viarum numerum, quas magno Vrbis ornatu , & decore strasas aperuisti, vt te perinde, ac Salomonem akerum a^ras nostra perspexerit,tiun sa- pientia, do&rina,rerumquenotitia, ac experientia praestan- V,: !! ■Rst ele* >em nisti isin seqj uer- qitt non titus isad :res, state pto, (ti. ^raSj ticm dam inus rum lien- tiimi tsno- loco, ilioq; igno, mplis- ? de,ac um (a- rientta ;an- praestantem ; tstm etiam grauitate, ac pietate insigh^ ac solicitum in extruendis summo Deo > ac beatissi- mx Virgini eius marri templis, ac molibus sacratissi* xnx Cruci erigendis. Qoapropter celeberrimum,ac pontificium sacrosancte Lateranensis baliliae xdifi* cium iam/demu ate constrii6ium , & ere&um, ciun ad neceslarium vsum & commoditatem , tum etiam obloci decorem &ornatum, essiciet, vtteperpe- tuo superstes commendet posteritas. Tum Felicis aquse du£his iti Vrbem ad totius Pop.Rom.commu- nebeneficium, vsum,' atque cbmmodum maxima impensa ex agro Lucullanojparrim subterraneis du- <5Hbus ac meatibus 3 partimque substru&ione arcua- ta 3 stimma omnium laetitia 3 expe<5tatione &admi- ratione deuedbey sicau&orfuisti & princeps, vt te alterum Mosen dedisle Deum videaris, quipopulo suo vberes acjuariim fontes, quasi de petra quapiam aperires; & adipsos emmentiores Vrbis colles,quos antiquitas ob coeli salubritatem, ac loci amoenitatem in primiscoluit,& sequuta e&>in magnacopiariuos aquarumdeduceresvquae ssuminis instar (vtvidi- mus) totam fete Suburanam regionem alluerent, Subsequitur inde singularisin familiares humanitas & gratiq,, qttorum cariores & intimi, benignitate tua, & eorum in summum sanitumque patrem diu- tinis nierisis, sicuti in dies, & in neceslarios beneme- rentes, & grati animi tui in bonos viros memor, re ipsaeorum meminisse ostendis; ita & ad magnos census & munera , acad ingentem vsc^ue Cardina- latus dignitatem a te sunt acciti, & eue&i. Sed mihi non ea ingenij yis est , Pater Beatissime, vr singuW *\omnia X dmnia&tam pra?clara3qua?detuo pomificatu, deqj te ipso dicenda essent, satissuperq; enumerare poi- sem ♦ Hoc tantum attingam , quod de sequanimita- te> achumilitatemensmihi suggerit; nullimirum fore, si teDeus Opt. Max. ad soiium excdsum sui ipHus Vicariatus, ac Petri sedem euexerit: pauperem enim & humilem respexit Deus>qui superbis resistit^ humilibus vero dat gratiam ; vt vere dici possit: De- xteraDomini fecit virtutem, & exa'tauit te super inimicos tuos > vt sedeas cum principibus populi sui, & solium gloriae teneas ; vt facias denique matrem * hoc est sandam ipsam Ecclesiam > filiortim suorum la^tantem. Felicia qttidem hxc tempora sunt,& om* nibus quidem probanda san&issnne Pater * te duce &audore Rempubl. christianam, hoc est Orbem ipsum , feliciter regente &gubernante: nam & Vr- bi tnx cui iure & recie pstees, aCpotes & vis adiu- mentum ferre > paulatim elucere coepit seligio & iu- istitia 5 quae p?ne a mottalmm oculis s efe abdideranti quies enim tuta vkq ac fortunis> nunc, Deo sauente* in terrisretinetur} ac suum vniciiique, tum virtutis amore, tum etiam formidinep^ne (vt llle ait) paci- jfice possidere liCet. Siimma erga Deum pietas$inter* ciues concordia* inperegrinos &pauperes huma* nitas, quibus etiam pie & Iiberaliter consulens, pu- blicum xenodochium gratissime aperuisti; paratis ijs qu? ad eorum vistum & aiimoniam necesTaria sunt i ne passim per Vrbem amplius vagareritur , stipern in vidum emendicantes* Vltio grauis & seuera adtier^ sus nefaria ssagida ac malefadra videtur: nam &gra- uiorum scelerum acerrimns vindex,& hostis> ac Vit^ tutum tutumomniumaequissimus repensor existis. Quasi denique animo sis in hanc almam Yrbem tuam affie- €fcus egtegia ipsa restantur monmrienta , quse ad per- petuam rei memoriam tuique nominis magnimdi- nem & dignitatem,paruo interieclo temporeauspi- catissimi tui Pontificatus, Deoannuenteerexisti. Per teenim felicessunt vi#, felices aqu# aquarumq; du&us, & ipsi ingentes solidiq; Obelisci , felicia La- teranensia ^edificia; felix & ipium ad sacrosan&tim Domini nostri pr^sepe sacellum 3 cum tot tantisque ornamentis & impensis ^que ac pietate in summum Deum feliciter statueris . Quamobrem cun&a hxc mihi persuasum esse voluerunt PaterBeatissirae, vt cum denuo librum hunc Bartholomad Marliani(qui Vrbis instaitrator vocitatus est, prout in eius sarco- phagiepitaphio legitur) in lucem edere cuperem , non nisi tup felici & numine, & nomine, ac tuto cly- peo prodite decreuetim t in eo enim de huius almae Vrbis Topographia, hoc est, de propria locorum de- scriptione agitut; non ea quse nunc est,sed qux olim Romano siorente Imperiofuit, proutipsaqusetot ruinis supersunt tudera ac reiiquie testantur: quibus compendiario (opera Hieronymi Ferrutij) easunt addita , qu? nupet a S* V. constru&a 8c ere<5fcafuere, vt & fiitura s$cula vni cum antiquitate, bperaipsa tua excelsaperpetuo duratura perlegant« Hoclicet munus exiguum, haud tanto principe dignum,qu£- so , vti soles , libenti animo suscipe, quod pignus sit fneas erga S. V. obseruantise, operumque itegesto- tum vniuerso orbi testimonium. C&teraomittimus Beatissime Pater > nealiquid potius dicendo detra- *4 ham* liam 3 qushhiie tantillum quickm tuissupremislaii* 4ibus addere posse existtmem. Reliquum tandeni £% vr bemgnaac serena fronte* pro benignitate tua» munusculumhoc3 qualecunque stt, accipias; meqj acdomum meam , quam enixe {lngulariclementiae fideique S. V. deuoueo & committo, defendas, pro* tegasque 5 ac aequi bonique consulas ♦ Vale perpetuo felix • Roms M D LXXXVIII. HIE* ' HTERONYMV F R A N C I N. V S ; Cmdido Ledfcori Salurenu # \•■■■ * * M TSsJ Jt qu& inretum natma dguritur % hoc est in humana vita; quafy Jub cdo siuht i nisiejset qui scriptts aliquando po~ steris memoria commenddret, brciiipa-, rum, aut nihilproposimmsuperejfet ad exemplum, do- Urinam yaut imuationem j vel enarrationem; namsin* gula qMq; cum ha§ hominum mortalivitd deperirent. Sedcum diuiriitwsu£sumsit> vtbomordtione, & inue- sligatione scriptorum adminiculoy tam egregiavirorum sussa, ac artesmirisiccts & liberales^omnesq;scientius^ quam etiam dissa memoratu digna, ad postesos perpe- tub demandandainuenerit; dignum quippe}ac c6hsbnurriy rationivisum suerit, vt ea qua scitu dignavidentury queq; aFirisprincipibws peraguntur, tejiata poHeris committantur ;pmsertim cum resgeBa easint, qu& & superUiti mcmoria maximb Habiliri deceat; atqueetf eorurh leBione plurimum eis adiumenti, & vtilitatis relinquatur ;chm &sacra omriia, ac scientia j sancia^ rumque legum iura, & artes, qu& Uberdles vocantur ^ scriptis a maiorihws nobis demandata sint; mdximeque ysdebeamus y qui adtotiws commune generislyumani benesicium > aliquidnobis scriptum reliquerurit. T^ani teste ydrist.si magnasgrates dehemmTeruminuentorh bm* $us > merltb & maxim^ us quoque deberi, qul ea nth huscripta tradidermt. Ea enimqug adsasutem & anU mi saturitatem Junt: quibm beam perpetuaque sutura yita consistit, scriptis continerttur; tum etiam sacrofan^ £i& legunl iujswnes, ac pontisicia y & ciuilia iura, qui- hws ad bene beateq; viuendum conjiitute suni bominum ciuitates, atque consortia Jinptis ad nos deuenere. Me- dice quoque astis ad corporum sanitatem tuendamy con-* seruandam^ue,, acnaturalium reryim omnium, tam qu& sub ccsloy qudm qud in ipso caloJiunty &suntcausey & notiones; cum omnia adgenerishumani vjum,& neces- sarium cotnmodum inuentay tum ad inteUeBm noBri exercitationem, qub primum Deum ipfum contempla^ mury agnoscimu/s , acsussiamus yvtexhiscreatis', &\ "pisibilibm incteaia , & inuifihiliatanquam per Jpecu-* lum agnoscetemm', & intuercmury tum etiam ad oble^ Banda mentvs acuminay ipfam veritatem rubrica discus sionis ad inteUettum dirigendum consequeremur < Sed ne h&csusius, quampar eHagere videdr, cumjble clarius pateat; imone soliipfilucemadderevideamur y fiscrU ptorum vtilitatem in controuersiam adduceremm, relk quamissumsixcimm. CumitaqUehec selicijjima£ta$y qua Felix Sixtus V. Tont Max. orbem ipsum mode* ratur > & segit y tottantaque illim egregiafkffiaj aclo* cata mbnumenta y ad perpetuam hominum memoriam extantia cernat, ac miretur, vt&poslem non medio^ cre suerit exemplumy atque celebrium eiws laudum con~ teflatio 5 nullo vnquam temporefit deperitura ; hinc ve~ nit in mentem, yt faliim pauca ex his qu£ in hac alryia Vrheex tot tantisqueittim eresta visuntur, eascsiptis quoqwmodopojsemdemandasentus; quain reHiefo* nymi Hyrni Ferrutil^omani vsks sum opera; quod cum &af* tholomp Marliani Frhis B^ome Topographiam denub inlucem edere Batuissdm (ipfeenim aucior idm pa/n& e rerum rtatusa deejfe ccsperat) 0f locis multis amplid- idty & duxit^atqUeddditionihptd eorum quemstra etiam tetate esnersesunt 5 illujirduit; ac ad idsigum a mecom- paratis exofnanddm, decoranddmqaecusdui: cui vtin yetesum Vrbis-monumetorUm libro celebria pasiter si~ xti V* fummiTontisicis non minosa extarentexceifi>at fnapanimiTsincipis figria; ea in eo Operis "volumine coUeBa} ne extrafuum limitem vdgarentUr, dddidimm; cum dntiqUvs minime inferiora penitUs Videdntus; imd longe lateque maiord, fieumcui h&ccse&aj & aquo ereBasunt, reUa dci&intuedmur, atque tandemfi ope- sis impenfam db hdc vno Tsincipe, vnoque temporefh- Uamconspexerimus. Quaseh&c vndcum Opeseipsius Marliani 5 qUdpraHari cuta maionpotuerity amendis purgato in lUcem edimUs \ ivt& antiquitatum^ ac recem tiosum Vsbti Misidosum siudiqfis > quantum in nobis eji fatkfkcidmus. Accipeigitut caridide le£ios opus?iori fninus dntiquarumresumcupidis graium % qtiamvetu- siorumipfiusVsbistocorum cUsiofis dd^ngiiemexpti* catione>ac noudrum quorUnddm expressione contexturtt. Quodsigratum hotfore cognouero y alid indies huic no% infiriora j Deo annuentepoUicemus 4 BeneValcj^t CAStO* CASTORIS DVRANTIS. OMJLstiit quondam rerum pulcherrima r fednunc Tulchrior eH SIXTI munere B^pmu sui* IVLII ROSCII HORTI N I." De Fonte Feliciin dorso montis Quirinalis. L T xA Qmrinali qua semita vertice longo Ducitur y & Thermas obstupesktfa, videt, Miratur Fontessubtimiassurvere(axo* Et quod Felices ^Appias edit aquas. Scilicet vt latices haurit de marmore duro Diuinum Uebmus tollit ad astra Ducem $kbonapofterhasmagnum canet$mula SIXTVH ■' p- Vbere dire&asamne rigajse yias\ * — EIVS- iV -. •4 EI V SD EM Ad SIXTVM V- Pont. Max. dum-capita Fonfium inuiseret per agrum Tusculanunu. IXTE Tater,cuitymapotens, cmjuj. plicatorbis, Et quantumjmmenso clauiitur Ocea* no y Deposita dum mole graui secedis ad vmbras, Et peragras Sanssio Tuscula rura pedey Qui dat iura locogenerofa k stirpe Sabellus HojpitiQ quam tevellet habere suo: y VeUet & antiqua populusteUurisatumnus Qilessio superis Vrincipis ore siui; Vqx tamm vna sonat populi populumqueregemis • S&pius huc Faustum serque reserque pedem. EIVS- o EIVSDEM AD SIXTVM V* Pontificem Maximunu. I X T %Tater, cuiusktatur siderelty~ mcty Etmonteexcelfo tollit adasiracaput [ Vumlatm^ vigetaurea terris Omdbus&tutds Tax finitireyias yiue diu selix; sic sient tibi fidera amica 9 Et durent simsiis culmina sideribus. -*■■ HtE- HIERONYMVS FRANCINVS —>• Si BIBLIOPOLA. SIS T V M v: Ponc. Opt. Max. ' ....-.'- .■ •■ »• V iAU pono ante tuas plantas Tater op v Me siXTE : ,: i & Candida ab obscusts eruta scripta lo* cis, x-jlccipe.i&exigms conatibusannue.vkes Sujsice y quopateant qu& monumenta iacent • gk te Frbgmcelebrentrenouantcm secla satura , k Sic colat optatum wrn noua J^om.a Tatrem _ • :> °p* Io s B ARTHOLOMAEI MARLIANI PATRIT II JMedioIanensis Antique, Rome. Topographia. L I B E R PRIMVS. DesiluVrhis. C JLV. I. Vo n i a m, quidquid inrerum natura exi- Prohe. stit, necesse est id certis finibus contineri, mtum certoque determinari loeo : ideo fafturus oper^epretium mihi videor : si , quemad- dum solent Cosmographi, priusquam ad aedificiorum "Vrbis declarationem aggre- diar, pauca qucedam de situ ipsius attigero . Quod haudscio cur a casteris in hoc scnbendi genere versatis sit praetermifc sum : nisi forte praesentibns hominibus., temporibusq; tan- tum satisfacere cupientes , huiusmodi laborem sibi superua- cuum fore sint arbitrati. Me autem, queni haud ingratum etiain futuris, exterisque nationibus prxstare oportet, sum- ma ope niti decct, vt ab illis, quacunque ratione, omissa,di- ligenter explere valeam, ne Luciani fabulam quandam imi- tatus,in aere, aranearumque campo asdificia ipsa instaurasse, vel potius sparsiise iudicer'..' Quare cum nobis, sicuti poetis, nonliceat, etiam inre ardua, & difsicili, a deorum immor- talium inuocatione, licebit laltem ab illorum domicilio, idest a Capitolio, auspicari. Capitolinus igitur mons maiorem vbl ostenditlatitudi- nem , secundum pedis Romaniantiquam mensuram, octin- gentos non excedit pcdes: longitudo vero prospiciens occa- sum asstiuum miJle, & quingentos. habet autem vtrunque cornu in hemicycli formam, & in orbem septem ferme stadia amplexatur # a quo, secundum longitudinem, conualle eius- A dem, L 1 B E i^ dem, vel paulo aroplioris latitudinis disterminatur mom Pa« latinus: qui vno latere pedumsexcentorumhuicitaimmi* net, vt Capitolium vtrunque vltra ipsumporrigatcornu. Secundum verolatus eiusdem in orturn aestiuum vergens, est primo pedibus centum prolixius. A tertio,ortuni hyemalem, Cceliumque montem respiciente,duplici fere longitudinesu peratur. Quartum, cajteris omnibus maius,Circum continet Maximum: eregione vero Auentinum spe&at. Constituens itaque quadiangulum quatuorlaterum ina:qualium, mille & ducentos passus continet Palatinus. Adsecundurh latus cuius iacet planicies, qu§ a capite fori Romani ad extremam collis Quirinahs partem m Suburram vergentem,quingentis perficitur pedibiis,interdum tamen latitudo haec variatur. Longitudo autem comprehenOr ab vtroque fronteinter Ca- pitolium, forum Nerug,&Coeliummontem :atquchincab eodem Ccelio,& Palatino: inde vero a Suburra,& Esquilijs, quod S.Marcellini sedem attingat,mille prope adimpiet pas- sus. Ad akerum autem Capitolij cornu,altera est planicies, quse apud Marcelli theatrum vnde principium habere volu- mus, ab ipso monte ad Ty berim in quingentos extensa est pc des:mox vero,eregione conuallis,dc qua in principio egimus, quia ssuuius ipse cursum oblique sse&it, Auentinusq; mons a Palatino recedit, latius diffunditur, coarstatur deinde inter eosdem montes, secundum variam eorum formam, vsque ad Caliolum, vlterius vsque ad portam Capenam, ipsa tantum via Auentinus a Cgiiolo dirimitur.Longitudo a dextera Ty- berim, & Auentinum : a sinistra Capitolium, Palatinum, & Ccelium habet, milleq; passibus vix transigitur. Capitolij , Palatiniquemontissitu descripto,hisque campis, termmisq; circunsepto,cum Cglius tertius vrbi fuerit additus,tertio or- dine iure sequi videtur . hic cnim planicie Pyramidis forma ita constituente s vt basis quingentorum pedum propeam- phitheatrum sit, a Palatino diiiungitur. in ea autem e|J via Appia. quae apud Circum Maximum sola Cceliii a Palatino disterminat, tenditque ad portam Capenam,re]inquens a si- nistrainter Coelium & Cgliolii vallem pedum sexccntorum latitudine,secundum eandem viam : nam ad portam Gabiu- sam circa dimidiam partem angustior videtur. Longitudo a via Appia vltra eaudem pprtam progrediens} stadia quatuor continet; T X I M V S. i continet: succedunt deintepsmgnia adstadium, qua», ad portam. Asinariam vsque, cum Coelioiunguntur, Coeliolus igitur hac valle, via Appia ab ortuque^ aestiuo, atque hyemali moenibns Vrbis clauditur* ambit autem prppe millepailus. Sedad Coeliumreuertamurhic ab ipsa Asinaria, secundum muros Vrbis9 in ortum aestiuum per quatuor fere itadia fer- tur: occurrunt deinde muri a fronte ad stadia duo, vsque ad portam Neuiam :aqua redeundoin occasum asstiuum via Labicanaab Esquilijs dispartitur,mox etiam a fronteapud S. Marcellinum sese ofFeres ad Amphitheatrum vsque progre-^ ditunambitautem duo mille, & quingentos pasiiis: variatur- que eo modo, vt nulla certa forma ei constitui posse videatur, quemadmodum necsequentibus.Nam Auentinus quartus in ordine duos montes complcfti videtur, parsque ad Ty berim latior ad dimidium ipfius montis, secundam longitudinem a Tyberiad moeniaexistentem,oualemformam constitfcerevi- «Jetunmoxenimpropeportarn Hoitiensem scinditur via o.b- liqua,qu3e adangulum civci Maximi,& Coelij montisducens, adexteraalteram Auentinimqntispartcmreliquit, diuisam a Coelio via Appia vsque ad portam Capenam, a quaad Ho- liienseni muri interius senBm curuati a meridie , ortuque hyemali hanc includunt. Ambitum autem totius Auentini non magis ex nostra dimensione, qua ex verbis Diony. libet ostendere,qui tertio librosic ait. Ancns Auentinum col- lemmodiceeditum, inorbem stadia sermedecem &0&0 complectentem muro cinxit. In decimo tamen haud minus duodecim stadijs esse tradit. Sed huius diuersitatis dubium? tollitipse dumsubiungit .'Non enim totus M. Valerio,&. Spurio Virginio Coishabitabatur,sed erat publicus,& sy lua- rum plenus. Habetautem Auentinus ab occasu solis hyemali campum latepatentem quadranguium quatuor iatertim inx*-r qualium coniiitnentem : quorum primum in meridie verges sex propemodum continet stadia,& quinque in occasum:Vr- bisq; moenibus ambo cinguntur. secundo oppositum pariun minari tranfigitur spatio; quatuor vero stadijs quartum Ty- berim,inter huc ipsum canipu,& Tranityberinam regionem ssuete,respiciens.Sequebatur re&o ordine Ianiculus mos,ve- m cu ab Anco Martio, no inopia loci,sed ne aiiquado arx ho stium essetjadditus sit Vrbi, commodius relinquetur ad eam A z partern, L 1 B E J^ partem,qua» Transtyberinam regionem percurret-ad Excsiti- liasigitur transeamus,quas a meridie via Labicaua, ab occa- su vero xstiuo, valie inter Codium, Falatinum, & ipsas Ex- quilias posita>diuisimus. A Septentrioneautem Suburra, & deinccps vicus Patricius a Viminali colie , vsque ad theimas Dioclitiani,dirimunt: vlterius enim iun&e cum eodem col^ le vsquead mgnia videntur : secundum qu^ in portam Ex- quilinam latius difrunduntur.ambitus autem quatuor milli- bus passvix perficitur>nullam ccrtam habens forma,vallesq; interdum breueis includuntur, vt iure optimo Var. Exqui- lias ipsas duos eise montes dicat, in pluresq; diuidat partes i At Viminalis collisab occasu Quirinalem respicit: intena- cet autem circa fladium Suburra,qug plana appellatundcin- ceps a Septentrione, inter cosdem colles, vallis Quirinalis, quatuor iugerum latitudine,longitudme vero stadioru duo- rum cum dimidio. Mox enim Viminalis , vt cum Exquilijs, ita cum Qmrinali, vsque ad moeniamngitur, vt nullo modo dirimi poiievideatur, quodaccidiisearbitramur, quia mon- tes ia&is fornicibus suht xquati,& nedum dcpressis locis su- perimpositi sunt amplissimi fornices, verum ipsis etiam mo- tiu visceribus excauatis,perfossisq, tota pene Vrbs(vt ait Pli nius) pensiiis fa&a ett. In orbe aute Viminalis ipse duo mil- lia,& quingentos continet passus; oblongam,sicuti Quirina- lis, habens formam, sed latitudp vanatur. Quia demonstra- tum est quid habeat Quirinalis a dextera,consequens est re- liqua percurrere . A iinistra enim refta a turri Militiarum ad stadia quatuor, planam Vrbem ad occasum pertinentem, despicit; tertio vero latere, ad stadia sex, collem Hortulo- rum, in aquilonem conuersum . interiacet autem vallis lati- tudme, vbi maior, quatuor iugerum,ad portam Salariam vs- que propemodumprodufta. Circuit Quirinalis millia pas- suum fere tria. Sex, secundum Var. Vrbis montibus,atque vna conuallibus iam ostensis , his collem Hortulorum quan- quamextraantiquumfuit pomerium, addere, nonabsur- dum opinamur 5 vt omnes partes Planae Vrbis mclius intel- liganttir, faciliorq; sit cognitio eorum, quse suis locis veniut declaranda. Isigitur coilisvalli Martias inter ieCe & Ty- bcrim iacenti, ad stadia vltra tria plurirntis incumbit: cuius Jongitudo aporta Flumentana ad Colla/tinarn, secundum muros 1 1? j^ 1 M V $? muros Vrbis c^teris laterihus est longiorrnam rnillibus passi- bu$ vixperficiur; & in medio slii ad instar curuati ad cubitum brachij existit. quanto enim magisad Collatinam accedits eo ampliorem prabet camptim: &in orbem stadia decem & o&o, plus minus,amplexatur. Tempus est iam in Plariam Vrbem descendere , qux a Capitolio inchoans ad portam Flaminiam nunc terminatur, ab ortu aestiuo, siue Septen- trione, curriculo o&o propemodum stadiosum, Quirinali, JIortulorum% colle septa, ab occasu vero piiulo maiori spa- tio Tyberi alluitur: ideo maiori spatio diximus propterri- pas ipsius ssuminisTCtortas . Quod si ab ea parte collis Hor- tulorum, qu£ Domitiani naumachix imminet, lineamre- ftam deduxesimus, stadijs duobus peraftis, ad ripam eiusde ssura. eregione molis Hadriani perueniemus; quatuorque laterum in£qualium,parTuum vltra tria millia compleften- tem, quadrangulum constttuemus. relinqueturautem ex- tra vallis Martia, qtianta estinter collem Hortulorum, mg- niaVrbis, & Tyberim. cuiuslatitudo, quo magis accedit ad postam Flaminiam , eo magis ar&atur. Reliquum eratin Transty berinam regionem transire, fed prius videndum est quo cursu ipsum ab Vrbe Tyberis interlecet. Hic enim Vr- bem ingrediens, murorumque extremam partem , Flami- niamque portam a sinistra relinquens,quanta est vallis Mar- tise longitudo, ssuxu parum obliquo,& retorto deferturrmox vero sensim a Septentrione in occasum conuersus^hemicycli formam constituit 3 cuius conuexum Vaticanus, concauum vero Martius exittat campus. deinceps^inframolem Hadria- ni, ad pristinum cursum redit, vsque ad primas Auentinira- dices; vbi oblique in meridiem versits dessuens, haud ionge a porta Portuensi, Vrbem egreditur. At ipsius regionis si- tum aggrediamur. prius tamen sciendum est Ianiculi mon- tis partem vltra dimidiam , intra mcenia non esse compre- hensam. Ea autem pars qua? a campo Vaticano ad stadia tria in meridiem est extensa,ssumini quidem adiacet;reliqua ve^ ro muris clausa,quanto magis fertur ad exitum eiusdem ssu- minis, latiorem relinquit campum. Muri enim Vrbis ab ip- so fiumine resta in occasum pcr stadia tria ascendunt , mox per dorsiim ipsius Ianiculi, totidem ferme peraftis in jequa- iem descendunt planiciem 9 inde breui spatio ad exitiim A 5 Tyberis L1BE^ Tyberis perdufti cuni ssuuio ipso rhombi formam propemo- diim constituunt > cuius latior pars a porta Aurclia;ineipiat s desinat autem ad portam S. Marise nunc JEgypihcx. Ea au- tempars Ianiculi, qug est rnuriscircundata, quinqueconti- rietitadia. Ambitautcm totaha^c transtyberina regio cura laniculo millia passuum circa tria . Hasc de situ Vrbis : cni & collem, & campum Vaticanum addere non inconueniens es- fe duximus. Di&um est enim Ianiculi partem a campo Va- ticanoinitiumsumere jsiipra.quem campu versusoccasum, collis eiusdem nominis attoliitur , qui duo porrigit cornua 5 vnum ad Ianiculum , alterum in Septentrionem, araimque maxime intensum efficit,cuius cohuexum mille pasfus com- pleftatur. Ab ipso vero coiie diffunditur ad Tyberim plani- cies longe,lateque patens, a sinistra niontibus cinfta, qui in lpngitudinem stadia circa decem producti; cum Tyberi esfi- ciunt latitudinem variam; quam totam, qnanta his collibus adiacet, Vaticanum appellant campum, In hac autem dime- sione quantum laboris sumpserimus, ne quispiam magis mi- hi credat, quam ANTONIO alegreto, &ANNI- BALI charo iuuenibus multiplici virtute ornatis, ac LV- D O VIC O Fabro Fanensi v*ro probo,egregieque do&o, quieiiisdem laborisparticipesfuere. Etsialiquis nimisse- uerus rerum ^stimator hanc , vel illam no probet mesuramr tanquam certis stadijs,aut numeris reste non sit dedusta: ob eam rem desinat mirari, quod sorma Vrbis adeo est mutata, vt pristini situs vestigium vix retineat, neque Romulus ipse, si reuiuisceret, vbi suam posuiiset Vrbcm agnosceret, quod accidisse certum est propteraedificiorum ingentes ruinas , quibus plurimis in locis montibus valles ita su ntgquata? , vt vbi montes ipsi incipiant, aut desinant non facile possit di- gnosci. Arbitramur tamen, velsic,hancdescriptionem noti inutilem fere ijs, qui Vrbem non videruntr & etiam ijs, qui eam contemplati sunt. Quia cum multa prisca per ea, qux nunc sunt, exponantur, eaq; dominum mutent, aut corruant vetustate: cum jpfis fepe pnscorum ^dificiorum cognitionc amittimus. quod accidere nequaquam poterit,si ex situs de- scriptione, singulis rebus proprium locum, quoad fieri po- \ terit, aslignauerimus. De I T ^ 1 M V S. 4 Veprimis cultorihm, & conditorihm Vrhis. C JL T. 11. R b e m Romam in occiduis partibus ,iuxtaq,- Ty- herim ssumen positam, atque centum , & viginti stadijs a Tyrrheno mari diitant^m, barbari Sicu- liprimiomnium tcnuere. Anteavero neque vt habitata sit, neque vt deserta fuerit, quoddicamus, nibil cerci habemtis. Mox autem Aborigines , duce Oenotro Ly- caonisfilio, ex Arcadia ad inquisitionem agri melioris spon- te huc profcdi, his expulsis, locum occuparunt. Quibus de- indeFelasgi, & aliorum Grsecorum quidam errabundi,pro- fugiqueexThessaliaadmixti,auxilioeisadbella cum popu- lis sinitimis, fuere. Premanserunt autem in his sedibus vs- que ad bellum troianum, priscam illam Aboriginum appel- lationem seruantes, Horum autem regem Saturnum fuisse memorant,qui Cretse rex habens cum Ioue filio deagris co- tentionem, bello expulsus , in Italiam venit, & cum vsus vi- near.um,& falcis lanumdocuisfet, ab eoinpartemimperij est admilsus, c£terum lano de.sunfto ad eum solum imperiu fprte pe ruenit. Annis deinde (exaginta, ante res troiana?,fe- runt Arcades ex vrbe Palantio exeuntes, sedeq; duce Ettan- dro qUcTrentes , atque in hunc locum, vbi nunc Roma est » delatos , a Fauno Aboriginum rege , & benigne susceptos es- se, &agriportionem accepisse, illosque colle haudprocul a Tyberi distante elefto, struxiise castellum , Palantiumque, a metropoli eorum in Arcadia , appellaise . Pauch vero vero annis interpositis aliam classem gra^cam, ducente Her- cule, eandem tenuisse regionem, exhisque quosdammis- sionem ab eodem Hercule precatos in colle, quituncSa^ turnius .dicebatur, posuisse sedem • Hos Peloponnenses', Phanetas, & Epios, qui ex Elide, fuisse comperio : quibus millum erat amplius desyderiurn reditus^euersa eis patna ab Hercule * Hi aliquantulum temporis rem suam seperatim administrarunt: C2ererum haud ita multo post vistum, legcs^ sacra cum Aboriginum sacris conferentes, sieuti Arcades\ & prius Pelasgi feterant, ciuitatis eiusdem participes fa- fti sunt. Secunda vero setate , post Herculis profedio— siem, iauuus ex filia Fauni, authore Trogo, vel>vt alij A 4 dicunt, L I B E J^ ' dicunt, ex Hyperboride stupro conceptus, Aboriginum rex fuit: quo regnante JEnczs post Xlij dircptionem, inltaliam cum appulisset, prglio statim exceptus est: cumque inaciem exercitu m duxisset, ad colloquium vocatus, tantam admi- rationem sui Latino prsebuit, vt in societatem imperi j rece- ptus, Lauiniamque in matrimonium ei data, gener ascisce- retur. Hic deinde Aborigines, Troianosq; commurii nomi- ne Latinos nominauit. Post hxc vtriusque bellum aduersus Turnum Rutulorurn regern , propter fraudatas Lauiniaz nu- ptias, fuit, in quo Turnus & Latinus interierunt. Quare Aeneas, sbceri regnum suscipiens , quarto anno impenj sui inbelloaduersusMezentium Hetruscorum rege, occubuit , in cuius locum Ascanius films succedens trigesimo anno,post Lauinij construtionem, Albam condidit.Annodeindeo&a- uo, & vigesimo, mortuo Ascanio, eius srater Syluius, post mortem Aeneas ex Lauinianatus,imperium accepit, cumq; vnde triginta imperasset annos, Aenea* Sylulo silio reliquit, hic vero post vnum & triginta Latino Syluio: Latinusque post quinquaginta Alb#, qui vndequadraginta illud tenuit: post eum viginti quatuor Atys, deinceps Capys viginti osto; inde Capetus tredecim, & Tyberinus posteao&o. Tyberino succedens Agrippa, quadraginta regnauit annos: Romulus deinde vndetriginta, post hunc triginta, & septem Auenti- nus, qui Proeae imperium ipsum per inanus tradidit. Proca viginti, &tres imperauit annos, Numitoremq;, 8c Amu- lium procreauit. Amulius duos 8c quadraginta annosre- gnum , quod Numitori fratri seniori debebatur, haudiure occupans, filiam eius Rheam , ne quis vindex regni sexus vi- rilis ex genere Numitoris oriretur, Vesta? sacerdotem fecit. qux duos pueros incerto stupro an ex Marte conceptos, eni- xa est, quos Amulius exponi iuslit, Sed fortuna origini Romanse prospiciens, pueros ltipae alendos obtulit, quae cum fepius adparuulos, velutiad catulos, reuerteretur, rem Faustulus pastor animaduertit, substra&osque ferse, cum Accse vxori , qux meretrix erat, nutriendos dedis- set , grandiusculos inter greges p^corum agresti deinde vita nutriuit. Qnod autem a lupa dicantur educati, fa- bulosum figmentum est , ad coelandam authoris Roma— fli generis turpitudinem: nec incongrue fa&uni est, jiatn &mc* T 2t 1 M V S. $ & meretrices lupas vocamuSjConstantquc hoc animalin tu- tela esse Martis, iuxta illud. Martius a iiabulis rapuit lupus* Nominaautem pucris alteri Remo,altcri Romo,siue Romii- lo suere . Adultis inter pastores de virtute quotidiana certa- mina,vircs,& pernicitatem auxere. Igititr cum latrones a ra- piiiapecorum frequenter surttouerent, Remus ab his captus re^i orTertur,criminiqiic datut quasi grcges Nuinitoi is.iufe— stare solitus eiTet. Tunc a rege in vltionem Numitori tradi- tur^quiadolesceritia iuuenis permotus,in ruspicionem e.xpo- siti rtcpotis adduci.tur: & cum eum nurte lineamentorum si- Hx similitudo, nunc «etas expositionis anxium teneret, Fau- stulus cuni Romulo superuenit, a quo origine cognita pue- rorum,fa&a coniuratione Amulium interficiunt, Numitori* que auo regnum restituunt. Sequenti vero anno regni Nu* mitoris quadngentesimo trigelimosecundo (vt tradit Cato) post Iliuni captum, duodecimo Cal. Maias hora post secun- dam,ante tertiamyRomam^vbi expositi fuerant,c6diderunt. Etquanquamvt detempore, ita de conditore, niira inter scriptores varietas existit, communis tamenopinio Romu- lum Martis filium vrbis authorem habet. VndeCicerodc nat.deorum. Principio vrbis parens Romulus non solum au- spicato,sedipse etiam optimtis augur fuisse traditur. Solinus etiam postnonnullorum varias de vrbis authore opiniones subdit. Verius tamenputant a Romulo conditam Romani ^am,qu2e qua.drata dista est. Ser autem grammaticus de Vr- bis origine anceps, Conditarum,inquit,vrbium disccnsio in- uenitur, adeo vt ne vrbis quidem origo diligenter possit agnosci.Nam Sal.dicit.Vrbem Romam,sicut ego accepi,con didere,atque initio habuere Troiani,& cum ijs Aborigiries.- Alij ab Euandro, secundum quos Virg. Tunerex Euandrus Romand condkorarcis« Alij KomulOy vt. En huius nate auspieijsillamctyta RomeU . Si igitur tanta*/ ciuitatis cer ta ratio non apparet, no mirn nt si in aliarum opinione dubitatur. vnde nec historicos, nec commentatores,varie dicentes,imperitig condemnare debe- mus.Nam antiquitas in muitis creauit errorem: & plerique fundant, plerique augent.&adse transierunt nomina. Nani1 Romam etiam Romulus fecisse dicitur, quam ante Euander €01^- L 1 B EX eondidit. Romulum autem,non Remum, Romanse Vrbi, & Ciuibus nomen dedisse ferunt:quia captatisaugurijs Remus prior sex vultures vidit.Romulus mox duodecim,quae res,cu vnus tempore,aIter numero certaret, belium creauit: in quo extinfto Remo, a Romulo Romani sunt denominati. « De Forma > & Magnitudine Vrhis Bgmuli. C jl T. I I I. Rb is nouos figuram quadrangularem.Romu- ium designasseauthorestPlut.& Dionysi, Qua- drata Romam appellata tradit Solinus , eo quod requilibra foret posita. Sed vt de forma certa est opinio apudscriptorcs, ita de ambitu, quibusve terminis fi- niretur incerta , & varia. Liuius enim refert Romulum Pa^ latinum primum, in quo erat educatus, muniuisse: & Gel- lius antiquum pomerium ab Romulo institutum Palatini montis radicibus terminatum . Secundum hos beneproce- dit,quodait Corn Tac. Capitolium Romanumqueforum a Tatio rege Sabinorum Vrbi additum. cuius verba sunt hxc: Initium igitur, & quod pomerium Romulus posue- rit noscere, haud absurdum reor. Igitur a foro Boario , vbi sereumtauri simulacrum aspicimus, quia id genus anima- liumaratro subditur, sulcus designandi oppidi cceptus, vt Magnam Herculis aramamplestercttir. Indecertis spatijs intcrie&i lapidesper imamontis Palatini ad aramConsi, mox ad Curias veteres, tum ad sacellum Larium , forumque Romanum,CapitoIium non a Romulo, sed a Tito Tatio ad- ditum Vtbi creditur. Sicq^ manifestum csset Tatium dedu- fto;nuro asaxo carmentaliin occasum ad viam,qu2enunc haud longeabesta Tyberi 5 indein meridiem vsque ad Cir- ei Maximi partem extrcmam, conuersoque mox in ortum aestiuum,paulo vltra Amphitheatrum ,hincque ad forum Nerure, & tandem ipsummurum cum altero cornu Capi- rolij coniungentcm , Capitolinum, Sc Palatinum montem inclusiife. Sed cum constans sit opinio Carmentalern por- tam ad radices Capitolij sitam.in noua Vrbe a Romulo com prehensam, Liuiusq; in bello aduers us Sabinos Capitolium Vrbis arcem fuisse ostendat.-cumque inVrbisampliation^ post TJ^1M VS. post Romuli mortem quid,quoue tempore, & quibus regi- bus additum sit commemorans, nullam de Capitolio, tan* quam de prima» Vrbis parte, faciat mentionem, existima- mus vrbem.a Cor. descriptam non magis Tatij regis, quant Romuli eise monimentum.nec obstat quod Liuius dicit Ro- mulum primum Palatinum, in quo erat educatus.muniuis- se.in eo enim verbo primum, vim essehanc opinor,vt muni- to prius Palatino, vrbem condiderit: Sicut eodem in bello ipse Romulus testatur, dum precatur louem, vt iuorum fu- gam sistat. Hic, inquit, in Palatio prima vrbis fundamen- taieci. Si prima , *ergo alia postmodumiecerat fu ndamen- ta vrbis, illms dico,quam , contra eiusdem Cor. opinionem, incipere a fylua, qua* eratin Arca Apollinis, & ad«super- cilium scalarumCaci3 vbi postea fuit porta Tergemina fi- nire,legi apud Solinum . Quod mox ab eodem Romulo, & Tatio aufta fuerit, nullum huius rei authorem habernus, nisi Diony. quem ita Ioquentem audiarnus. Romulus, & Tatius vrbem statim maiorem essecerunt;duos ei colles alios adijcientes, Quirinum, & Ccelium, separantesque habita- tionem alter ab altero in proprijs locis vtrique vitamage- bant. Romulus quidem Pahtiuni occupans, & montem Coelium Palatio propinquum: Tatius vero Capitoliumy quod ab initio cgperat, & quirinalem rupem: forumque jbi constituerunt, quo nunc etiam Romani vtuntur. Quan- quam Ser. ait Aljos dicere Romulum septem colliculos ab initio inclusisTe, alios velle hos ipsos, qui nune sunt a Romu- lo inclusos,idestPalatinuni, Capitolinum , Quirinalem, Auentinum,Coelium, Viminalem, Esquilinum, & Ianicula- rem , alijs tamen nominibus appellatos, qua* mutata sunt postea. In quo a Liuio apertissime eos dissentire inferius, vbi de vajrio Vrbis ambitu loquimur, apparebit > Prasterea dicimus,non verisimile esse, pastores, rebusadhucangu- stis, tantum campi , in tanta hominum paucitate, com- plexos esse : cum Plut.velit mille domos tantum fuisse,Dio- . nyfiusque cum conditoribus Vrbis non plures tribus pedi- tum millibus,& pauciores aequitibus tercentk. €» L I B E Jf^ i>e Tortls Vrhis T^omull ♦ CjLT.II TL Eportisautem vrbis Romulea? sichabetPIimus. Vrbem tris portas habentem Romulus reliquit, aut (vt plunbus tradentibus credamus ) qua- tuor. Harum nec nomina, nec locum ipsc p,o- nit. communistamenestopinio eorum , quitres tantum k Romulo ferunt reli&as fuiile , Carmentalem, Romanam, & Pandanam, Carmentalemque, a matre Euandri denomina- tam , a dextera sub Capitolio intcr saxum Tarpeium,& Ty- berim: eregione aediculg diuar Caterinx nuc dirutx.& versus circum Flaminium, vt lnquit P. Vi&or: quam Blondus ad pri mas Auentini radices ponit, & prxter historix fidem, Liuij- que authoritatem ipsum collem invrbem Romuli compre- hendit.-dumque huicsuae vrbi portasaccommodare,verisimi lemque suam opinionem esficere conatur, alio ipsas portas , quam fiierant,traducit,& ex vno in alterum labitur errorem. Liuius enim ipse septimo bellipu. loquens de vico Lugario , clare docet Carmentalem portam fuisse sub Capitolio , sed apertissime Plut. in Camilli vita. Ad Carmentalem»inquit, portam Pontinus contendit, vt quid ageretur per sildntiuni speculareturj nam huic Capitolium maxinie dire&oincum- bit:& Solinus his verbis. Pars insima capitolini montis habi- taculum Carrnenta? fuit, vbi & carmentale nunc fanum est,a quaCarmentalisportse nomen est. Eodem modo& Sex* Pomp. qui templum lani fuisse extra ipsom portamapud Marcelli theatrum tradit. Alia est ratio hanc portani nou fuiise prope Auentinum • Quod Vir. inducit Euandrum ab ara Maximain Palatinum progredientem monssrare Hercu- li portam Carmentalem, qux nimirum, si ad radices.Auen- tini, post ftiisset reli&a . Huic autem portae Scelerata* po- stea nomen fuit, quod per eam egressi Fabij ad Cremeram Flu. ex lacu attingente Bacchanas orientem , omnes inter- festi sint. Vnde idem Sex. Pomp. resert religioni esse qui- busdam porta Carmentali egredi, & in xdc Iani , quas erat extra ipsam senatum haberi, quod ea egressi sex 8c trecentiFabij,apudCremeramomnes interfesti sint,cum in sdeeiusdem lani.S. C fa&um esset, vt proficisceren- iw* Sed ad reliquas veniamu& • Jtomanam in hortis xdm diuas T B^ 1 M V S. 7 diux Mariaz noux haud procul ab angulo Palatini, qui am- phitheatrum speftat, fuisse intuiit ldemauthor, cumait. Romana porta instituta est a Romulo in infiino cliuo Vi- storix,quilocus gradibusin quadraturam formacus esi. Ap- pellata est autem Romana aSabinis prnecipue,quodpro- ximus aditus erat Romam. sunt tamen qui Mugoniam , quae &Trigoniaatribusangulisest denominata, ibi restituant, quibus si alsentiri volumus, dicemus a Romuto prius Ro- rnang, deindeab euentu > hoc est a mugitu boum, vcl quod per eam boucs iniroducerentur, Mugonig nomeh sortitam esse. Sequitur Pandana , difta, quod rebus illatis in vrbem panderetur,*eidem &Libera?,& Romanute nomen fait, quam prope Velabrum fuisse probant qu^ sequuntur Var. verba.Laurentalia ab Acca Laurentia^huiussacrificium fit in Velabro,qua in Nouam viam exitur, vt aiunt quidani ad Se- puicrum Acc^; qui locus extra vrbem antiquam fuit, non longe aporta Romanula. Existimamus autern Rornanulaj nomen adeptam , postquam RomanaMugomgsumpsitco- gnomen . Miror autem Blondum, & Fuluium, Var.autho- re,vclle hanc fuisse non Rome^, sed Saturnise vrbis, qui dum probat Saturnium oppidum fuisse prope Saturnium mon- tem,sic fequitur: Eius vestigia nunc manent tria,quod Satur- nifanum infaucibus,qu6d Satutnia porta, quam Iunius scri- bit^ibi, quam nunc vocant Pandanam . qua* vltima verba in- nuunt, Pandanam fuisse a Romulo conltitutam, eoin loco, vbiprins in Saturnio oppido, fuerat Saturnia . Qui vcro volunt Romulum vrbem quatuor portarum reliquissc^quar- tam ad radices Viminalis statuere; ab euentu postea di- stani Ianualem . Nam bello Sabinorum cum Romani e«->m claudere, festinarent, quia in ipsam hoitesirruebant, poit- quamest clausa , mox sponte patefafta est,cumque ite- rum ,actcrtio idem contigisset, armati plurimi prolimi- ne , quia claudere nequibant, custodes stcterunt , cum- queex alia parteaccernmo prxlio certaretur, subito £ima pertulit fusos a Tatio Romanos: quam ob causam , qui aditum tuebatur territi profugemnt,cumque Sabini per por- tam patentem irrupturi essent, fertur ex xde Iani per hanc portam magnam vim torrentium vndis scatentibus erupisse, multas<|ue perduellium cateruas, autexustas seruenti aqua, ik aut L I B E J^ aut deuoratas rapida voragiue deperijsse, ea re placitum, vt belli tempore3veluti ad vrbis auxilium, fores lani reseraren- tur. Hxc autem porta opportuno loco fuerat sita,tamen cum coniians sit opinio,pomerium Romuli ad radices Vimi- nalis non peruenisse, nullibique legerimus lanitemplum eo in loco stetisse, credimus Romulum trestantum instituisie portas 3 qui numerus,in vrbe adhuc parua, publico ysm satiC- facere posse videbatur» Devarioambitu>&mmibusVrtiis. CiAT.V* *■ V m RomuIus,Vrbe noua constituta,qug ad deo- rum religionem, hominumque iurapertmere li- debantur, curaret, Romam interim alia, atq; alia loca appetebant, vt Vrbs in dies amplionbus mu- niciombus cresceret, cum inspemmagis futurx multitudi- xiis,quam ad id hominum, quod tuin erat, eam munirent. Viftis postea Sabinis, & ex duabus vna fafta ciuitate, etiam hominum niukitudine au&a est, moxque Alba eiiersa, dn- plicatoqueexiliiu^ruinisciuiu.m numero: Tullus Coelium Vrbi addidit, Exquiliasque, authore Liuio ,auxit. ex quo1 conijcimus,aud:o numero ciuium , Romanos etiam extra muros in montibus 5 vallibusque adiacentibus, & foropro- ximioribus domos struxiise. Quae loca cum iam essent oc- cupata,deuiftis Albanis Tullum addidisse Coelium, Exqui- liasque, nondum Vrbi adieftas, auxissb. Secundam autem Vrbis ampliationem capto Politorio , omnique multitudine Romam tradufta, fecit Ancus. qui cum circa Palatium se- dem veteres Romani,Sabini Capitolium,atque arcem,Coe- lium Albani impleuissent, Auentinum noux multitudini concessit. Multis deinde millibus Latinorum in ciuitatem acceptis Ianicuium quoque Vrbiconiunxit, ponte Sublicio tunc primum in Tyberim fafto, quiritiumqj 'fossam in pla- nioribus Vrbis circunduxit. Hinc constat Auentinum non stiisse Vrbis Romuli partem , vt putauitBlon. minus dili- genter Liuij vcrba considerans, qui etiam primo decadis quinta* Auentinumipsumextra Vrbem sic collocat. Aedi^ les extra portam Tergeminam in Auentinum porticum sili* perfossa,& excaua ta parte montisapposita,ab hostibus euerti potuisscnt, aut valle intus existente,ex montibus vicinis, superiorique loco ciues opprimi. Quare secundum montium circuitum,perq; ipsorum radices deduxere muros,ita vt,vbi accliuis fuisset lo cus,per mediam fere accliuitatem dirigerent, iacerentqjin- tro effbsam terram, donec montem ipsum ^equarent,ne aqua dessuens muros lsedere posset. Si quis autem dixerit, inter Collinam,Numentanamqueportam» rursusque inter Asina- riam,& Gabiusam, & alibi, etiam per valles mcenia dedufta, respondemus,ideo fastum,quia extra non erat mons,qui Vr- biimmineret,breuissimasque esse valles,qu3e B extra relistg fuissent, muris radicibus montium appositis, defbrmem, & multis inlocis inutilem, Vrbem reddidissent. Quapro- pter credimus super fundamentis priscis muros nunc existentes, extmstos esse. Quid enim . erat cur ij, quibus muros instaurandi, non ampliandi fuerat cura, noua vt iacerent fiindamenta, cum prisca longe minorem impensam , & la- > borem deside- rarent ? £ B De L I B E J^ De Tomerlo Vrhis. CAT?. VI. Omerivm verbi vim iolum intucntes post msnium interpretantur esse,est autem magis cir- ca murum locus , qucm in condendis vrbibus quondam Hetrusci, qua murum dufturi erant s certis circa terminis inagurato consecrabant, vt neque inte- riore parte acdificia mcenibus continuarentur , & extrinsecus puri aliquid ab humano cultu pateret soli. Hoc ipatiumque neque habitari, neque arari fas erat, non magis quodpost murum esset, quam quod murus post id Pomerium Romani appellarunt,Liuius. S:epe tamen pro totius vrbis ambitu, lo- coque certis finibus pra?scripto accipitur. Gelius enim tradit Pomeriu facere fine vrbaniauspicij, ibique nonnullos com- memorat,qui Romanu propagarut Pomeriu . Sed post Sylla fere oes glorig,honorisqj magis cupiditate,quam necesiitate addu&ij idfacere, inter quos numeratur Claudius impera- tor. Cor. Tac. Pomerium, inquit, auxit Claudius more prisco, quoijs, quiprotulereimperium, & terminos vrbis propagare datur, mox subdit. Et quos tum Claudius termi- nos posuerit facile cognitu, & in publicis aftis perscriptum. Quod enimpomerium propagauerit, multa extant exem- pla, vt in tabula senea in Lateranensi basilica sita, cuius rei caput hoc est. VTIQVE EI FINIS P O M E RII P RO FER- RE CVM EX REPVBLICA CE N S E B IT ESSE LICEAT. ITA VTI LICVIT CLAV- DIO C£SARI AVG. GERMANICO. Etinlapidetiburtinoefifbso superioribus annisapud Cloa- cam diux Lucia*, cuius titulus est huiusmodi. TL CLAVDIVS DRVSI. F. C^SSAR. AVG. GERMANICVS PONT. MAX. TRIB. POT. VIIII. IMP. XVI. COS. IIII. CENSOR. P. P. AVCTIS POPVLI ROMANI FINIBVS PO- MERIVM AMPLIA^IT TE RM I N AjITQ^ Sed tamen quos terminos pomerij posuerit, nullibi inue- nies. Vopilcus vero scribit Aurelianum Imperatorem adhi- bito senatus consulto muros Vrbis dilatauiise, neq; tuc quid- cjuam addidisie pomerio, sed'postea$ cum non liceret, nisi ei, i> T X, 1 M V S. 10 ei, qui agri barbaricialiqua parte Ro.Remp.locupletauisset, Pbmerium propagare. At tam varia est d^e Vrbis ambitu,at- que Pomerio opinio,vt nemo possit singulis quibusque tem- poribus proprios fines determinare, hinc ait Diony. Si quis velk Romse magnitudinem exquirere, nullum habebit si- gnum certum 3 quo dignoscatur quousque sit h^ec vrbspro- gressa , aut vnde este non amplius vrbs lncipiat.Legunus au- tem secundum viam, qux elt ab Vrbe ad Otriculi pontem, omnia xdificijs fuisse plena. Vnde Aristides ipsius Vrbis in- credibilem ostendens magnitudinem, in hunc loquitur mo- dum. Descendit hxc vsque ad mare, vbi Commune empo- riiun, communisque ominum,qug terra proueniunt,dispen- satio, quacunque in parte eiusVrbis constiterit quis, nihil prohibet quominus sit pariter Sc in medio: quidquid nunc Italise restat, completum iri vniuersa mihi videtur: vnaque futura vrbsperpetua in lonium mare protenia. Deportk antiquis,qu& hodie nonjunt. CjtP. VII. Vemadmodvm ambitus Vrbis varios ter- minos consecutusest, eodem modo & portas: quarum nonnulla* in Poinerij ampliatione intra vrbem reli&a* , & vsum, & portarum nomenK* cet amiserint , mulrae tamen transsata* pristi- numretinuere, multa* etiam nouumadeptse sunt. Etqua- quam aljqui Ser.Tulli, Augusti, Aurelianique temporibus ausi sunt, certo numero posito, proprium & riomen, &lo- cuin illis constituere: nulla tamen ratione, nuliove authore, quod scripsere,comprobarunt. Pli.autem quatuor & trigin- ta setate sua fuisse prodidit, eius sunt hxc verba. Moenia eius colligere ambitu Imperatoribus, censoribusq; Vespasianis . M.P.Xsll.complexamontes. VII. ipsadiuiditurinregiones XIIII. Capita singularum • CLXXV. eiusdem spatij mensu- racurrente acapite fori Romani statuto ad singulas portas: qua? sunt hodie triginta, & quatuor: ita vt duodecim porta* semelnumerentur, prsetereanturque exveteribus septem, qux esse desierunt. Efficit passuum per dire&um. X X X. M. D. L XV. Ad extrema vero te&orum cum castris prsetorijs ab eodem miliario per vicos omnium viarum mensura colligit paulo gniplius • L X X. M, passuunv. ;" B*'Curo L 1 B E i^ Cum sermonem forte haberemus de portis antiqua» vrbis cum viro pr£clarissimo IOANNE GADO Ca. ap.cleri- cointegcrrimo, incidissemusquc in verba illa. Ita vt duo- decim semel nunierentur , prostereanturque ex veteribus ieptem , qux esie desierunt. rogauit meille, vt est omnium bonarumartium studiosissimus , quid eo in loco sibi vellet Plin. Ego vero quihaudquaquammihiasciscoeamsapien- tiam,vt dere dubia,& difficili ex improuiso respondeam,sen tentiam meam inaliud teuipus distuli.Igitur aggressus hunc tra&atum, quo me aere alieno eximam , eam in meditim ad- ducere non grauabor. Vndc sciendum est,ex ipsis portis ali- quas esie:qua? duo,& plura habuere nomina,quas vult semel numerari. Veluti hx. Flumentana, siue Flaminia. Quirinahs,siue Agonensis, vel Collina. Islumentana, siue Viminalis. - Ianualis, siue Sabiusa, quae ducebat in Sabinos. Esquilina,siue Taurina. iNeuia, siue Labicana. Coelimontana,siue Asinaria. Capena,siue Appia. Tergemina,siue Hostiensis. Portuensis, siueNaualis. Katumena, siue Veientana. Triumphalis , siue Vaticana. Carmentalis, Mugonia, Pandana, His semel numeratis si Querquetulana, Raduscula, Saginalis,& Sancualis, quas antiquissimas esie nemini duhium est, pra> tereantur, relmquentur sequentes. Catularia, Laurentina, Collatina, Interraggeres Tyburtina, Gabiusa, Latina, Aurelia, Tarpeia. quibus si duodecim, quas dicitsemelnumeran- das, addiderit, ad numerum XXXIIII, portarum , tres tan- tum deerunt^quas nullibiinuenimus. Quinimmo nec apud antiquos Fontinalis , Lauernatis, Ferentina, Salutaris, Mutia, Piacularis, Minutia, Valeria, Praenestina , Libitinensis, T H, I M F SV ii antlquos Ccriptores mentio est de ttibus vltimo loco positis ♦ Insuper non Pli.#tate,sed diuersis tempotibus pra*djc"ta no- mina portis imposita essb arbitramur: Plimumque cum ait s sunt hodieportse vrbis triginta,& quatuor,non solum de por tis Vrbis: verum etiam deijs,qua* erant in suburbijs intelle- xisse, cum appellatio Vrbis continentibus aedificijs finiatur. quanquam apud Plin.sunt qui legunt. XXIIILDe porta au- tem Ferentina sic memimt Plut. Romulus expiationibus ci- uitates expurgauit, quas adhuc etiam Feretinam ad portam obseruari tradunt. Antiquarum autem portarum etymolo- giam docet Var. &.Sex.Pomp. quam hic si poneremus, cum illarum nullus vsus, neque vestigium extet, superssua certe videri posset, Quare ad vtiliora transeamus. I, De portis antiquis, & moenibus qua nuncsunt • Cap. VIII. Mbitum Vtbisa nobis iam dimensum, mcenibus\ & portis,qu£ nunc extant, tempus est circundare. Exordiamur autem ab occasu hyemali, Ty berini- que, ssuminis ripa:a qua muri. C.XX. pas produ- cuntur, priusquam Flumentanam Portam attingant: deno- minatam, vt Blon. velle diximus, quod Tyberis per eam ali- quandolabereturin vrbem.Ipsa,inquit,indicatpositio, quia nulla, inter omnes vrbis portas, ita Tyberi est apposita, vt eam aliquando is siuuius potuerit insiuere. At ex verbis Apia ni supra de Campo Martio allegatis patet hanc alibi fuiise, cum Flumentana?, ei nomen erat. Procopius veroinloca editiori eam ponit Liuij etiam verba innuunt olim a Ca- pitolio proculesse, qux hx€ sunt. ItapradistadieinPe- tilinumlucum, extraportam Flumentanam, vnde conspe- stus in «Capitolium non est, concilium populi indistum ♦ QuodsiCampumMartiumextravrbemrelinquimus, non video quomoda Apianicum Liuij conueniant verbar At cum didum sit mcenia, quae CoIIinam portam non excede- bant, deduda olim per vrbem planam > vsijue ad Tyberim s eregione scilicet murorum strustorum ab Ancoin Transty- berina regione,. existimanlus portamipsiminripaeiusdem ssuminis,haud procul a ponte nunc Xysti*tunc positam esse: Bs aut L 1 B H T^ aut certein fihevias Lata?, & in principio Flaminia?,Flttmett^ tanseque sortitam nomen,quod ad ssuuium pertineret, nont autem quod per ipsam fluuius in vrbem laberetur. Cic. qui-* demad Atticum scribens tanquam de porta Vrbls antiqua ita meminit > Nescio enim cur cum portam Flumentanam Caelius occuparit,ego Puteolos non saciam meos . Qui veror extra antiquum pomerium ipsam statuere, moenia in quibus nunc est,a Belisario condita putant, nos vero non condita 9 sed super aliorum murorum fundamentis instaurata , ea- que multo tempore ante Belisarium fuiise; moenibusque, Collinam portam non excedentibus, ampliatis, Collatina- que addita , Flumentanam eo, vbi nunc est, transsatam, aut Sdlarid certe extra pomerium triumphalem arcum fuisse, Sed eo in ' loco, vbi nunc est , porta ne fuerit, an triuinphalis arcus, in medio relinquo. Flaminia? deinde traxit riomen a vi3,quam Flaminius strauit.Porta Populi nunc dicitur„ab hac irmri per collis Hortolorum radices pas.vltra mille adimplentesjCol- latin^ iunguntur Portx > cui a Collatia oppido prope Ro- ,mam, in quod aliarum ciuitatum opesfuere collatg, nomen inditum esse scribit Sex. Pom. Liuius. Collatia, inquit, & quidquid circaillam agrierat Sabinis ademptum. Seruat quoque setas nostra morem appellandi in Collatia,quidqiiid eregione eius portse habet ager Romanus . Pincianam nunc vocant a proximo Pincij Senatoris olim Palatio, cuius ve- stigialicet extent, marmora tamen ad ornamentum posi- ta Theodoricus Ostrogothorum Rex Rauenam misit, au- thor, Cassiodorus. Sita autem est iiveodem Hortulorum colle, &, vt Flaminia, Aquilonem speftat.Interieftis deinde Radijs sex peruenitur ad Portam Quirinalem $ priscis tem-, poribus ita denominatam , quodeain collem Quirinalem iretur,siue quodproxime eam Quirini Sacellum . Agonen- sem etiam,qu6d in Quirinali esset, qui, veluti sine angulis, Agonos appellabatur, dixere portam . Quod autem postea a Quirinali mutatum sit nomen in Collinam docet Var. Salaria: nouissime, quod adhuc immutatum retinet, nomen est consecuta^quia per eam Sabini sala mari in vrbem defer- \rtd Vi~ rebant.ortum sestiuum prospicit,sicut Viminalisjqux quarta ]nalis. jn ordine stadijs quinque distat a Collina. Viminalis autem eit nuncupata, qudd ibi viminum sylua fuisse videtur, veli / Fano \t T J^ I M V S. x£ Fano Iouis Vimineircui portse (authore Liuio) Fkulensi no- men etiam fuit,a proxinio extra ipsam loco, vbi figlina^ olim fiebant.Nunc S. Agnetis, & NumehtanadiciturPorta.Hanc propeSalaria fuisse probatSuet.de Neroneloques, inhunc modum. Offerente Phanote liberto Suburbanum suum,in- terSalariam, & Numentanam viam, circa quartum milia- rium. Inter Viminalem, & Esquilinam in campo Viminali, quemhodie incolas Viuarium appellant, media est Porta Interraggeres,cui Aggeres Tarquinij, inter quos erat condi- ta, celebre ad posteros fecere nomen. Subit Porta nunc S. Laurentij, quam Tiburtinam esse, & in aquaedu&u aquse Marcias conditam,diuersamque ab Exquilina?contendit Ful* ea nempe ratione, quod Straboin campo Esquilmo duas Vrbis portas; alteram Exquilinam tunc clausam,alteram Ti- burtinam esse memoret. Inter Tiburtinam autem, & Na?«- liiamipsamcollocatExquilinamy quam Liuius in numero aliarum statuens, antiqui pomerij portam facit, his verbis* Itaque Cos. Valerius , vt eliceret prsedatores, edicitsuis po- stero die frequentcs portaExquilina, qu# auersissima ab ha ijeerat, expellerent pecus: scituros id hostesratus, quod in obsidione, & fame seruitia infida transfugerent, & sciere perfugse , multoque plures, vt in spem vniuerfe pneda», ssii-., men traijciunt* P. Valeriusinde T. Herminium cum modi- ciscopijs ad II. lapidem Gabina via occultatum obsidere iubet: Sp.Largum cumexpeditaiuuentuteadportam Col- linam stare,donec hostis prsetereat, inde seobijcere hosti, ne sit ad ssumen reditus. Constilumalter.L.Lucretius porta Nseuia cum aliquot manipulis militum egressfus, IpseVa- leriusGoelio monte delestas cohortes educit: hique pri- mi apparuere hosti . Herminius , vbi tumultum sensit, concurrit ex insidijs, versisque in Lucretium Hetruscis terga c^dit, dextera, Lxuaque hic a porta Collina, illinc a N^uia redditus clamor. Et quia Liuius non meminit de Tiburti- na, Ful. autumat postea conditam snissTe in forrna arcus, vbi nunc est,clausa Exquilina.Refte ne sentiat videamus. In pri- mis autem sciendum , tempore quo condita est Tiburti- na,moenia ne sint propagata. Si sunt, non video cur Exquili- na magis non sit translata,quam clauia.Si vero non,quid erat causse antiquissimam, eandemque celeberrimam claudendi B 4 jportam, >■ JL 2 B E J{^ portam,quo nouam excitarentr) Quare haud me poenitet co- rum sententise ess*e,qui volunt siiper ipsam aquxdustum de- riuatum: nonipsam in forma aicus extrudam: cum constet vsquead Augusti tempora apcrtam fuisse, de quaCic. sic memimt. Cum ego Coelimontana porta mtroijlle dixissem , responsione me inimica Exquilina introijsse homo promptiC. simus lacessiuit. Sin Tiburtinam esse concedimus , Exquili- nainter hanc, & Numentana, siue Interaggerespotius erat excitanda, quam inter Naaiiam , ipsamq; Tiburtinam : cum Liuius libro sexto secundi bel.pu.oitendat Collinam,Exqui- linamq; inuicem prope fuisse ,Commemorans Flaccum por- ta Capena cum exercitu Romam ingresssum, media Vrbe per Carnias Exquilias contendisse, inde egressum inter Exquili- nam, Colhnamq; portam posuisse castra. Et placuisse Coss. circa portas Collinam,Exquilinamque ponere castra. Vnde si Exquilina erat, vbi ponitur a Fuluio, non oportuerat consu- lem Capenaingressum in Carinas,inde per Exquilias ad por- tam ipsam peruenire: cum magisrestum, breuiusque essct iter per Coelium, aut Labicanam viam. Quare magis incli- nat animus,vt credam portam nunc S.Laurentij Exquihnam eise : & Tiburtinam additam inter hanc, & Numentanam , vbi Exquilinus est campus : & moenia a Numentana ad por- tam S. Laurentij duodecim ferme implent stadia 5 vt in hoc interuallo porta Interaggeres,Tiburtinaq, commode potue- rint collocari. Non enim sequitur, Exquilina Strabonis a?ta- teerat clausa, ergo etiamnuncestclausa. Exquilinaab Ex- quilijs, vbi sita est, denoniinabatur j eadem & Taurina* acapite tauri, quod coelatum adhuc in frontiipicio inte- riori ccrnitur. In ortum sblisvergit, quemadmodum Nae- uia ; quam Varro a propinquis nemoribusnomenadeptam tradit. Suntautem quivelint n6n portanj, sedtriumpha- lem fliisse arcum. Quod si moenia manent in prisco vete- ris fundamenti vestigio, non video , secundum ordinem portarum a Liuio positum, cur potitis alibi fuerit quam eo in loco, qui ad vsum porta? commodissimus videba- tur . Ego tamen ipsam ahquando ascendi, & omnia di- ligenter perscrutatus , nihil mueni , cur magis portam s quam triumphalem arcum esse, iudicarem . verum cum arcus triumphales soleant in vijs dncentibusad portasex- citan 9